1. Tên gọi Cây bách bộ
Tên thường gọi: Vị thuốc Bách bồ còn gọi Đẹt ác, Dây ba mươi, Bà Phụ Thảo (Nhật Hoa Tử Bản Thảo), Bách Nãi, Dã Thiên Môn Đông (Bản Thảo Cương Mục), Vương Phú, Thấu Dược, Bà Tế, Bách Điều Căn, Bà Luật Hương (Hòa Hán Dược Khảo), Man Mách Bộ, Bách Bộ Thảo, Cửu Trùng Căn, Cửu Thập Cửu Điều Căn (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển),Dây Ba Mươi, Đẹt Ác, Bẳn Sam, Síp (Thái), (Pê) Chầu Chàng (H’mông), Robat Tơhai, Hiungui (Giarai), Sam Sip lạc [Tày] (Dược Liệu Việt Nam).
Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour. Họtemonaceae
Họ khoa học: Bách Bộ (Stemonaceae).
2. Mô tả cây bách bộ
Đặc điểm tự nhiên cây bách bộ
Cây bách bộ là một cây thuốc quý. Cây dạng dây leo thân nhỏ nhẵn, quấn, có thể dài 10cm, lá mọc đối có khi thuôn dài thân nổi rõ trên mặt lá, 10 – 12 gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá, cụm hoa mọc ở kẽ lá, có cuống dài 2-4cm, gồm 1-2 hoa to màu vàng hoặc màu đỏ. Bao hoa gồm 4 phận, 4 nhụy giống nhau, chỉ nhị ngắn. Bầu hình nón, quả nặng có 4 hạt, ra hoa vào mùa hè. Rễ chùm gần đến 30 củ (nên mới gọi là Dây Ba Mươi), có khi nhiều hơn nữa.
Rễ củ cây Bách bộ khô hình con thoi dài khoảng 6-12cm, thô khoảng 0,5-1cm, phần dưới phồng to đỉnh nhỏ dần, có xếp vết nhăn teo có rãnh dọc sâu bên ngoài màu vàng trắng hoặc sám vàng. Chất cứng giòn chắc, ít ngọt,đắng nhiều, mùi thơm ngát, vỏ ngoài đỏ hay nâu sẫm là tốt
Thu hoạch cây bách bộ
Dùng củ nhiều năm để dùng thuốc, củ càng lâu năm càng to càng dài, thu hoặc vào đầu đông hàng năm, hoặc vào lúc đầu xuân, chồi cây chưa hoạt động, trước khi thu hoạch, cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ cây choai, đào toàn bộ củ lên, rửa sạch phơi khô.
Vùng trồng, cách trồng cây bách bộ
Mọc hoang dại khắp nơi, đặc biệt là những vùng đồng núi.
Bộ phận dùng làm thuốc cây bách bộ
Dùng rễ củ, rễ thường cong queo dài từ 5-25cm đường kính từ 0,5-1,5cm. Đầu trên hơi phình to, đầu dưới thuôn nhỏ dần.
3. Các thành phần hóa học cây bách bộ
Trong loại Radix Stemonae Japonicae có Stemonine, Stemonidine, Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Sinostemonine
Trong loại Radix Stemonae Sessilifoliae có: Stemonine, Isostemonidine, Protostemonine, Tubersostemonine, Hodorine, Sessilistemonine (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam)
Trong loại Radix Stemonae Tuberosae có: Stemonine, Tubersostemonine, Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Oxotubersostemonine (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
Rễ cây Bách bộ chứa Tuberostemonin, Stnin, Oxotuberostemonin. Ngoài ra còn 1 số Alcaloid khác chưa rõ cấu trúc: Stmonin C22H33O4N4N, điểm chảy 1620, Isostemonin C22H33O4N, điểm chảy 2122160, Isotuberostemonin C22H33O4N, điểm chảy 1231250, Hypotuberostemonin C19H2123O3N, Stemotuberin, điểm chảy 77820, Setemonidin C19H31O5N, Paipunin C24H34O4N. Rễ còn chứa Glucid 2,3%, Lipid 0,84%, Protid 9,25% và 1 số Acid hữu cơ (Acid Citric, Malic, Oxalic, Succinic, Acetic…]
4. Cây bách bộ có tác dụng gì?
4. 1. Tác dụng của cây bách bộ theo dược lý hiện đại
- Tác dụng kháng vi trùng: Trong nghiên cứu in vitro cho thấy rễ cây bách bộ có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại vi khuẩn gây bệnh gồm: Hemolytic Streptococus, Streptococus Pneumoniae, Neisseria Meningitidis và Staphylococcus aureus.
- Tác dụng diệt ký sinh trùng: Dịch cồn hoặc nước ngâm kiệt của rễ cây bách bộ có tác dụng diệt ký sinh trùng như là chấy rận, bọ chét, ấu trùng ruồi, muỗi, rệp…
- Tác động trên hệ hô hấp: Nước sắc rễ cây bách bộ không tỏ ra có tác dụng giảm ho do chích Iod ở mèo. Bách bộ có tác dụng làm giảm hưng phấn ở trung khu hô hấp của động vật, qua đó làm giảm ho do ức chế phản xạ ho.
- Dùng trong bệnh nhiễm khuẩn: Theo dõi trên 100 bệnh nhân sử dụng nước sắc bách bộ, cho thấy có đến 85% có hiệu quả giảm ho. Stemonin trong rễ cây bách bộ có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của trung tâm hô hấp của động vật, gây ức chế phản xạ ho, do đó có tác dụng trị ho. Bên cạnh đó bách bộ đã được thí nghiệm chữa lao hạch có kết quả tốt.
- Tác dụng trị giun và diệt côn trùng: Ngâm giun trong dung dịch 0,15% Stemonin, nhận thấy giun sẽ tê liệt sau 15 phút. Nếu kịp thời lấy giun ra khỏi dung dịch, thì giun sẽ hồi phục lại. Tiêm dung dịch Stemonin sulfat (3mg) vào ếch nặng 25g, có thể khiến cho cho ếch bị tê bại, sau 12 giờ thì bình phục. Dùng rượu thuốc bách bộ 1/10 trong rượu 70 độ, ngâm hoặc phun vào con rận, rận sẽ chết sau một phút.
- Tác dụng kháng khuẩn: Rễ cây bách bộ có tác dụng diệt vi khuẩn ở ruột già và kháng vi khuẩn của bệnh lỵ và bệnh phó thương hàn.
4. 2. Tác dụng của cây bách bộ theo y học cổ truyền
Vị thuốc bách bộ có vị ngọt đắng, tính hơi ôn, đi vào kinh Phế. Theo y học cổ truyền, bách bộ có tác dụng nhuận phế, chỉ khái, sát trùng. Vị thuốc này được sử dụng trong điều trị ho do hư lao. Thường dùng trong điều trị lao phổi, viêm phế quản mạn tính, ho gà, giun đũa, giun kim.
Liều thuốc thường dùng là từ 4 – 20g, ngứa ngoài da, dùng ngoài tùy ý.
Dùng sống để điều trị ghẻ lở, giun sán. Dùng chín để điều trị ho hàn, ho lao.
Vị thuốc bách bộ dễ làm thương tổn tới vị, có tính hoạt trường, chính vì vậy người tỳ hư, tiêu chảy không được dùng.
5. Tác dụng dược lý cây bách bộ
5.1 Tác dụng kháng vi trùng cây bách bộ
Radix Stemonae in vitro có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại khuẩn gây bệnh gồm: Streptococus Pneumoniae, bHemolytic Streptococus, Neisseria Meningitidis và Staphylococus aureus (Trung Dược Học).
5.2 Tác dụng diệt ký sinh trùng cây bách bộ
Dịch cồn hoặc nước ngâm kiệt của cây Bách Bộ có tác dụng diệt ký sinh trùng như chấy rận, bọ chét, ấu trùng ruồi, muỗi, rệp… (Trung Dược Học).
5.3 Tác động lên hệ hô hấp cây bách bộ
Nước sắc cây Bách bộ không tỏ ra có tác dụng giảm ho do chích Iod nơi mèo. Cây Bách bộ có tác dụng làm giảm hưng phấn trung khu hô hấp của động vật, làm giảm ho do ức chế phản xạ ho. Đối với kháng Histamin gây co giật, cây Bách bộ có tác dụng giống như Aminophylline nhưng hòa hoãn và kéo dài hơn (Trung Dược Học).
5.4 Dùng cây bách bộ trong bệnh nhiễm
Theo dõi hơn 100 bệnh nhân dùng nước sắc cây Bách bộ, cho thấy có 85% có hiệu quả giảm ho (Trung Dược Học). Tác dụng trị ho: Stemonin có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của trung tâm hô hấp của động vật, ức chế phản xạ ho, do đó có tác dụng trị ho. Cây Bách bộ đã được thí nghiệm chữa lao hạch có kết quả tốt (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
5.5 Tác dụng trị giun và diệt côn trùng của cây bách bộ
Ngâm giun trong dung dịch 0,15% Stemonin, giun sẽ tê liệt sau 15 phút. Nếu kịp thời lấy giun ra khỏi dung dịch, giun sẽ hồi phục lại. Tiêm dung dịch Stemonin sulfat (3mg) vào ếch nặng 25g, có thể làm cho ếch tê bại, sau 12 giờ thì bình phục. Dùng rượu thuốc Bách bộ 1/10 trong rượu 700, ngâm hoặc phun vào con rận, rận sẽ chết sau một phút. Nếu ngâm rệp, con vật sẽ chết nhanh hơn (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
5.6 Tác dụng kháng khuẩn của cây bách bộ
Cây Bách bộ có tác dụng diệt vi khuẩn ở ruột gìa và kháng vi khuẩn của bệnh lỵ, phó thương hàn
5.7 Tính vị quy kinh của cây bách bộ
Tính vị: Vị ngọt đắng, tính hơi ôn
Quy kinh: Vào kinh Phế
6. Công năng – chủ trị của cây bách bộ
Công năng: Nhuận phế, chỉ khái, sát trùng
Chủ trị: Trị ho do hư lao. Thường dùng trong trị lao phổi, khí quản viêm mạn tính, ho gà, giun đũa, giun kim (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
7. Liều dùng – kiêng kỵ của cây bách bộ
Liều dùng của cây bách bộ
- Dùng từ 4 – 20g, ngứa ngoài da, dùng ngoài tùy ý.
- Dùng sống: trị ghẻ lở, giun sán. Dùng chín: trị ho hàn, ho lao
Kiêng kỵ
- Tỳ hư, tiêu chảy: không dùng (Trung Dược Học).
- Vị này dễ làm thương tổn tới Vị, có tính hoạt trường,vì vậy người Tỳ hư, tiêu chảy: cấm dùng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
8. Các bài thuốc có dùng cây bách bộ
8.1 Trị ho dữ dội bằng cây bách bộ
Dùng rễ cây Bách bộ, Gừng sống, gĩa lấy nước, 2 vị bằng nhau, sắc uống 2 chén (Trữu Hậu phương).
Dùng rễ cây Bách bộ ngâm rượu, ngày uống 1 chén, ngày 3 lần (Trương Văn Trọng).
8.2 Trị nuốt phải đồng tiền bằng cây bách bộ
Dùng 160g rễ Bách bộ, 640g rượu,ngâm một đêm. Uống mỗi lần 1 tô,ngày 3 lần (Ngoại Đài Bí Yếu phương).
8.3 Trị ho lâu năm bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ (rễ) 20 cân, gĩa vắt nước, sắc lại cho dẻo quánh. Mỗi lần uống 1 muỗng canh, ngày 3 lần (Thiên Kim phương)
8.4 Trị ho nhiều bằng cây bách bộ
Dùng Cây Bách bộ (cả dây lẫn rễ), gĩa vắt lấy nước cốt, trộn với mật ong, 2 thứ bằng nhau. Nấu thành cao,ngậm nước nuốt từ từ (Tục Thập Toàn phương).
8.5 Trị tự nhiên ho không dứt bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ (củ rễ), hơ trên lửa nướng cho khô, mỗi lần lấy nước một ít ngậm nuốt nước (Phổ Tế phương).
8.6 Trị trẻ nhỏ ho do hàn bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ sao, Ma hoàng khử mắt, mỗi thứ 30g,tán bột. Hạnh nhân (bỏ vỏ, bỏ đầu nhọn) sao, bỏ vào nước thật sôi, vớt ra, nghiền bột,cho mật vào nặn viên bằng hạt Bồ kết. Mỗi lần uống 23 viên với nước nóng (Tiểu Nhi Dược Chứng Trực Quyết). T
8.7 Trị phù, vàng da cả người bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ (củ) mới đào về, rửa sạch, gĩa nát. Đắp một miếng lên rốn, lấy nửa tô xôi gĩa mềm dẻo đắp trên miếng Bách bộ vừa rồi, xong lấy khăn bịt lại 12 ngày sau thấy trong ruột có hôi mùi rượu thì tiểu được, hết phù (Dương Thị Gia Tàng Phương).
8.8 Trị các loại côn trùng vào lỗ tai bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ (sao) nghiền nát, trộn vớidầu mè bôi trong lỗ tai (Thánh Tế Tổng Lục). Trị áo quần có rận, rệp, bọ chét, chí: Dùng Bách bộ, Tần giao nghiền nhỏ cho vào lồng tre xông khói lên, có thể nấu nước giặt (Kinh Nghiệm Phương).
8.9 Trị giun kim bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ tươi, sắc kẹo thụt vào hậu môn trong một tuần (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
8.10 Trị giun đũa bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 12g, sắc uống vào buổi sáng lúc đói, liên tục 5 ngày, sau đó dùng thuốc xổ mỗi sáng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
8.11 Trị các chứng ho do hư chứng bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ, Tang căn bạch bì, Thiên môn đông,Mạch môn đông, Bối mẫu, Tỳ bà diệp, Ngũ vị tử, Tử uyển, sắc uống (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
8.12 Trị ho do cảm mạo, ngứa họng, đờm ít bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 16g,Kinh giới 12g,Bạch tiền 12g,Cát cánh 12g,Sắc uống (Trung Dược Học).
8.13 Trị lao phổi có hang bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 20g, Hoàng cầm 10g, Đơn bì 10g,Đào nhân 10g, Sắc đặc còn 60ml, uống ngày 1 thang, liên tục 2 – 3 tháng. Đã trị 93 cas, kết quả tốt (Đặng Tường Vinh Trung Quốc Phòng Lao Tạp Chí 1966, 1:27).
8.14 Trị ho do lao phổi, do phế nhiệt bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 640g,Sa sâm 640g,đổ 10 cân nước sắc bỏ bã, trộn với 640gmật ong, nấu nhỏ lửa cho thành cao. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 8ml (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
8.15 Trị ho, suyễn, khí quản viêm mãn tính bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 20g,Miên hoa căn 5 cái, Ma hoàng 8g, Đại toán 1 củ, sắc uống (Sổ Tay LâmSàng Trung Dược).
8.16 Trị ho gà bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 10 – 15g, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
Cây Bách bộ 12g, Bạch tiền 12g,Cam thảo 4g, Đại toán 2 tép, sắc uống với đường, mỗi ngày chia làm 3 lần uống liên tục 3 – 4 ngày (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
8.17 Trị giun kim bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ, Binh lang, Sử quân tử, các vị bằng nhau tán bột, trộn dầu thụt quanh hậu môn (Những Cây Thuốc Vị Thuốc Việt Nam).
Cây Bách bộ 40g, đổ nước sắc còn 10-20ml thụt vào hậu môn trước khi ngủ, liên tục 23 đêm. Hoặc dùng Bách bộ 20g, Tử thảo 20g, Vaselin 100g, tán bột, trộn với Thanh cao bôi quanh hậu môn (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
8.18 Trị chí, rận, bọ chét bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ 120g, ngâm với 1 lít Cồn, sau 24 giờ sức ở ngoài da (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
8.19 Trị mần ngứa ngoài da, viêm da mề đay, muỗi cắn, vẩy nến bằng cây bách bộ
Cây Bách bộ xắt ra, dùng mặt sắt đó xát vào nơi đau, ngày nhiều lần (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).
Vì cây bách bộ chủ yếu mọc ở vùng miền núi nên ở đồng bằng và thành phố chỉ các nhà thuốc đông y mới có bán. Quý khách thay vì dùng củ bách bộ có thể dùng cao bách bộ Đại Việt đang bán tại dominoshop.vip để kết hợp với các vị thuốc khác hoặc hòa một muỗng cà phê cao bách bộ với một ly nước ấm để uống thay trà cũng có tác dụng phòng và chữa bệnh rất tốt. Lưu ý cao bách bộ rất đắng nên quý khách có thể hòa thêm với một chút đường cho dễ uống.
